Objectomschrijving
De Schelmentoren of gevangenistoren is een van de oudste zichtbare gedeelten uit de middeleeuwse geschiedenis van Heerlen. Nu staat het bekend onder de naam “Schelmentoren” maar in de 15e eeuw heette de toren “Bickelstein”.
De Schelmentoren bestond al in de 12e eeuw als verdedigbare woontoren van de 'Heren van Are'. In deze tijd werd ook de ongeveer twee meter dikke walmuur van Heerlen aangelegd rondom het 'Landsfort Herle'. De Schelmenmtoren werd hier onderdeel van. Pas in de 20e eeuw kwam de toren weer vrij te staan. Tegenwoordig kun je een deel van de walmuur nog aan de zijkant zien, daar waar vroeger een predikantenwoning tegen de toren gebouwd was.
De functie als gevangenis hier goed zichtbaar.
De toren kreeg na de ontmanteling van het landsfort rond 1671 de functie van gevangenis, die het behield tot 1870. Het dak is er pas in de achttiende eeuw op geplaatst toen de cachotten werden gebouwd. Deze zijn nog steeds aanwezig en vormen één van de belangrijkste bezienswaardigheden van de toren.
De Schelmentoren, gelegen in het stadshart van Heerlen, is al enkele decennia niet meer permanent in gebruik. Momenteel wordt de toren bij gelegenheid gebruikt door Stadscarnavalsvereniging “De Winkbülle”. De actuele gedeeltelijke leegstand en het vooruitzicht op continuering van deze leegstand op termijn is daarom aanleiding geweest voor een herbestemmingsonderzoek, waarbij waardige mogelijkheden worden verkend die passen bij de authentieke kwaliteiten van de toren.
In de tussentijd hebben er enkele transformaties plaatsgevonden in de toren. Hierdoor is er nog maar weinig overgebleven van het oorspronkelijk interieur. Echter, op een meer ruimtelijke schaal, blijft de toren herkenbaar in haar structuur en indeling. Dit is ook het uitgangspunt geweest in het ontwerp. Desalniettemin is het (decoratief) hergebruik van de wel bewaard gebleven interieurdelen een belangrijk onderdeel in de beleving van de toren.
De Schelmentoren in vroeger omgeving.
De klantvraag
De ambitie van de gemeente Heerlen bestaat uit het zichtbaar maken van het rijke verleden van de stad, een verleden dat door de vele transformaties die de stad heeft doorgemaakt, niet altijd meer herkenbaar is. De Schelmentoren en het Landsfort als getuigenis van het middeleeuwse verleden opwaarderen en ontsluiten voor het publiek, is dan ook één van de speerpunten binnen het zichtbaar maken van het Heerlense verleden. Het doel van de herbestemmingsopgave is dan ook om een publieksontsluiting te onderzoeken en het verhaal van Middeleeuws Heerlen en de Schelmentoren vast te stellen en te concretiseren in relatie tot de inrichting van de toren.
De Schelmentoren in andere tijden.
Onze aanpak
Het herbestemmingsonderzoek begon met een brede inventarisatie van de huidige omstandigheden. Uit de resulterende kansen, bedreigingen, belemmeringen en positieve aspecten volgde de uitwerking van een museumscenario. Bij de uitwerking van het museumscenario werden vijf verhaallijnen onderscheden, te weten:
- Bokkenrijders
- Landsfort en de Middeleeuwen
- Water & Ontwikkeling van Heerlen
- Geschiedenis van de Schelmentoren
- Carnaval
Deze verhaallijnen zijn verbonden aan de Schelmentoren en haar omgeving. Deze verhaallijnen worden allemaal in het museale concept doorgevoerd, om zo de publieksontsluiting en een complete verhaalvertelling van de toren te kunnen waarborgen. Aan de verhaallijnen werd ook een inrichtingsvoorstel voor de Schelmentoren en haar omgeving binnen de contouren van het voormalige Landsfort weergegeven.
 |  |
Het middeleeuwse Stadshart van Heerlen met de Schelmentoren.
Visie
De Schelmentoren maakt deel uit van het Middeleeuwse stadshart van Heerlen en dient dan ook beschouwd te worden als onderdeel vaan een groter geheel. De herbestemming van de toren dient samen te gaan met de opwaardering van en bewustwording over de context, het Landsfort Heerlen. Omdat de Schelmentoren een onlosmakelijk deel uitmaakt van het Middeleeuwse verleden, dient het gebouw en haar omgeving een eenduidig verhaal te vertellen, onder andere door de herinrichting van de openbare ruimte.
Strategie
De uitgewerkte scenario’s en verhaallijnen zijn gekoppeld aan een globaal inrichtingsplan, dat nog verdere uitwerking benodigd. Aanvullend op het scenario museaal, is er voorgesteld om een beperkte horecafunctie te integreren, waardoor de Schelmentoren op afspraak is af te huren voor vergaderingen, borrels en kleinschalige feesten voor maximaal 30 personen (volgens voorschriften brandweer). Op het Kerkplein en het Schelmenhofje bestaan mogelijkheden om een klein terras te creëren. Vanwege de ruimtebeperking kan het realiseren van een aanbouw wenselijk zijn, om zo de capaciteit voor de museale functie, de horecafunctie en het aantal toegelaten personen te vergroten. Vanuit de bouwgeschiedenis zijn hiervoor aanknopingspunten, maar dit dient nader onderzocht te worden.
Resultaat
In het herbestemmingsrapport zijn diverse maatregelen en deelprojecten voorgesteld, die de bewustwording over het Middeleeuwse verleden beogen. De gemeente Heerlen heeft inmiddels zelf al een eigen deelproject gerealiseerd: In maart 2018 is op een stuk muur op het Pancratiusplein een maquette geplaatst met het aanzien van Heerlen in de Middeleeuwen. In de bestrating van het plein is globaal aangegeven hoe het verloop van walmuur en stadsgracht er moet hebben uitgezien. Het herbestemmingsonderzoek ziet ook toe op de verdere inrichting van de openbare ruimte, in relatie tot de geschiedenis van het Landsfort en haar uiterlijke kenmerken en cultuurhistorische gegevenheden.
Uw monument ook herbestemd?
Bent u zich aan het oriënteren op een andere bestemming voor uw monument? Of wilt u weten wat de mogelijkheden zijn om meer inkomsten uit uw monument te halen? Er is een subsidie van 70% voor de kosten om een herbestemmingsonderzoek uit te voeren.
Aan de hand van onderstaande vragenlijst stellen we vast of uw pand voor subsidie in aanmerking komt. Dat kost u hooguit 2 minuten. Na het verzenden van uw antwoorden nemen wij binnen twee dagen contact met u op over de resultaten.
