Stelt u zich eens voor: op maandagochtend staat er een projectontwikkelaar aan de balie met een prachtig plan voor een grootschalige herbestemming van de kerk die leeg staat. En u als gemeente moet daar een oordeel over vellen. Planologisch zijn er mogelijkheden, maar hoe gaat u om met de maatschappelijke waarde? Was er niet een lokale initiatiefgroep aan het werk? En kan zoiets wel in een rijkmonument? Wat staat er in het kerkelijk recht over herbestemming van kerken?
Mooie toekomstbeelden van een bibliotheek, hotel, cultureel centrum of concertzaal in die eeuwenoude kerk midden in het centrum. Hoe mooi zou het zijn als u zo’n plan kan toetsen aan een vooraf vastgestelde visie? Een visie waarin alle betrokken stakeholders al hun input hebben gegeven en die door iedereen gedragen wordt? Of misschien nog beter: hoe mooi zou het zijn als u al vooraf wist dat de parochie de kerk had willen afstoten?
De sluiting van kerken gaat in hoog tempo
Luc Timmermans, onze erfgoedadviseur, vertelt: “Nederland telt meer dan 6.000 kerkgebouwen, verspreid door heel het land. De meeste zijn nu nog in gebruik, meestal voor religieuze doeleinden. Volgens onderzoek komt meer dan 80% van de Nederlanders zelden of nooit meer in een kerkgebouw en een minderheid in Nederland noemt zich nog gelovig”.
Herbestemming van kerkgebouwen
Door afname van het aantal kerkbezoekers zijn er steeds minder vrijwilligers die zich inzetten voor het behoud en beheer van het kerkgebouw. Ook is er steeds minder geld om de gebouwen, torens en interieurs te onderhouden. Er wordt daarom steeds meer nagedacht over herbestemming van kerkgebouwen.
Naast het feit dat het aantal kerkbezoekers sterk daalt, voldoen kerken steeds minder aan onze hedendaagse eisen van duurzaamheid, comfort en gebruik. Dit zorgt ervoor dat kerken vaak moeilijk inzetbaar zijn voor meervoudig (of ander) gebruik. Kerkeigenaren verwachten om deze redenen dat 1.800 tot 4.800 kerken hun deuren zullen moeten sluiten in de komende 10 jaar. U als gemeente zult dus hoe dan ook te maken krijgen met herbestemming van dit erfgoed.
Waarom het lastig is om kerken een herbestemming te geven
Praten over de toekomst van al die leegstaande gebouwen is niet altijd even makkelijk. De gebouwen hebben vaak een veel grotere betekenis dan dat ze enkel een gebedshuis zijn. Kerkgebouwen vervullen verschillende betekenissen in een gemeenschap, waarbij het religieuze belang (kerk als plek van eredienst) slechts één van deze betekenislagen is.
Luc: “Kerken zijn een bijzondere categorie monumenten. Ze nemen vaak een prominente plek in ons stedenbouwkundig weefsel in. Ze fungeren als oriëntatiepunt omdat zij een bijzondere positie in een wijk of dorp innemen: met regelmaat zijn kerkgebouwen en hun torens de ankerpunten waar de wijk of het dorp rond omheen gebouwd is. Kerken kleuren het straatbeeld met hun opvallende toren, bijzondere architectuur, hun ligging of ouderdom.”
Maar niet alleen in stedenbouwkundige zin zijn kerken vaak een ankerpunt, je kunt ze ook zien als ankerpunten van herinnering. In kerken liggen namelijk herinneringen van belangrijke levensgebeurtenissen zoals dopen, trouwen en rouwen.
Kerken zijn drager van een sociale structuur, als symbolisch hart van een gemeenschap. Er zijn dus veel belangen, factoren en betrokkenen om rekening mee te houden wanneer u gaat nadenken over de herbestemming van kerken in uw gemeente.
Samen een visie ontwikkelen
Een goed instrument om een integrale blik op de toekomst van het religieuze erfgoed in kaart te brengen is de zogenoemde kerkenvisie. Een kerkenvisie stelt eigenaren, overheden en betrokkenen in staat te anticiperen op de komende veranderingen ten aanzien van functie, gebruik en eigendom van de kerkgebouwen. Zo komt u niet voor een voldongen feit te staan wanneer een kerk zijn religieuze functie gaat verliezen.
Een integrale kerkenvisie houdt in dat in principe alle lokaal betrokken partijen aan tafel zitten tijdens het proces van totstandkoming van de visie en dat alle kerkgebouwen worden betrokken in de visie, zowel de monumentale als de niet-monumentale kerkgebouwen.
Budget van het rijk
Voor gemeenten die aan de slag willen gaan om kerken een herbestemming te geven is er vanuit het rijk een decentralisatie-uitkering beschikbaar. De hoogte van de uitkering is afhankelijk van het aantal kerken in een gemeente, maar is altijd minimaal € 25.000 euro. Aanvragen die ingediend worden voor 15 februari ontvangen begin mei bericht of hun aanvraag is gehonoreerd. De verdeling is als volgt:
| 1 - 19 gebedshuizen | € 25.000 |
| 20 - 39 gebedshuizen | € 50.000 |
| 40 gebedshuizen of meer | € 75.000 |
Met dat budget kan een gemeente zelf aan de slag gaan om een kerkenvisie op te stellen. Maar er kan ook voor gekozen worden om het onderzoek gedeeltelijk of helemaal uit te besteden. En omdat zo’n visie vormvrij is, kan deze toegespitst worden op de specifieke opgaven die er in een regio zijn.
De rentmeester biedt hulp bij herbestemming van kerken
Hoe mooi zou het zijn als er een partij was met verstand van zaken, om samen een breed gedragen visie te ontwikkelen voor de omgang met dit belangrijk erfgoed? Een partij met verstand van zaken die u geheel ontzorgt.
Frank Klement, rentmeester: “Als rentmeester is het zoeken naar de ideale afweging tussen alle belangen binnen onze dagelijkse praktijk. Een rentmeester is bij uitstek de beheerder van erfgoed die weet hoe duurzame exploitaties gerealiseerd moeten worden, die verder kijkt dan korte-termijn belangen en gewend is om lange-termijn-visies te ontwikkelen. En de vakman die staat voor de dialoog, oplossingen zoekt en goed verschillende belangen in kaart kan brengen”.
Praktijkvoorbeelden van kerken herbestemming
Als rentmeester en erfgoed makelaar zijn wij al betrokken bij het behoud en herbestemming van kerken nog voordat het woord 'Kerkenvisie' bestond. Dit willen we graag toelichten met een aantal praktijkvoorbeelden.
Het Leopoldskerkje
Op dit moment werken we op een kleine schaal aan de herbestemming van het Leopoldskerkje in Beek. Het kerkje is nu nog in gebruik als Protestantse kerk. Een keer in de maand vindt er een dienst plaats en de komende vier jaar zal dit nog zo blijven.
De diensten worden echter steeds minder bezocht door de Protestantse gemeenschap. Waarschijnlijk zal op termijn dus een einde komen aan het religieuze gebruik van het gebouw. Daarom begeleiden we de eigenaren nu al met een plan om in de toekomst een andere functie te geven aan het gebouw. Door nu al vooruit te denken over de herbestemming van deze kerk, creëren we rust en mogelijkheden voor de toekomst.
Brabantse Klooster Koningsoord
Op een grotere schaal werken we mee aan de herontwikkeling van het Brabantse Klooster Koningsoord. Het monumentale klooster staat midden in Berkel-Enschot. Al medio jaren negentig maakte de gemeente Tilburg – waar forensendorp Berkel-Enschot deel van is – herontwikkelingsplannen voor deze strategische locatie.
Met de Trappistinnen is overeenstemming bereikt. In 2009 vertrokken de dertig overgebleven zusters naar nieuwbouw in Arnhem. Stiller, kleiner. Het klooster is volledig gerenoveerd, gemoderniseerd en uitgebouwd, waardoor er naast appartementen verschillende faciliteiten zoals een cultureel centrum, een bibliotheek, een kinderdagverblijf, een muziekschool, een aantal multifunctionele ruimtes en een horecagelegenheid gerealiseerd konden worden.
Doordat de gemeente al in een vroeg stadium op de hoogte was van wat er stond te gebeuren, kon zij toen het moment zich aandiende snel schakelen. Het project laat zien dat er een lange-termijn visie nodig is, maar dat dat wel kan leiden tot een prachtige ontwikkeling en behoud van kwaliteit. Voor het klooster maakten we ook een MeerJaren Onderhouds Plan (MJOP). Wil je meer weten over MJOP. Lees er hier alles over.
Onze diensten bij de herbestemming van kerken
Elke regio heeft zijn eigen specifieke opgaven en schaalgrootte. Als u zelf aan de slag gaat met het opstellen van een kerkenvisie, is het misschien een goed idee om een rentmeester in te schakelen om alle partijen om de tafel te krijgen en gehoord te laten voelen. Maar we kunnen ook het hele traject van de aanvraag van de decentralisatie-uitkering tot en met het uitwerken van een door alle partijen gedragen visie voor u verzorgen.
Nieuwsgierig geworden?
Wilt u meer weten over de uitkering of wat wij voor u kunnen betekenen bij het opstellen van een kerkenvisie? Neem dan contact op met onze erfgoedadviseur.
